Ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego stanowi z mocy pr. wspólnotę samorządową. Samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej. Przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych samorząd wykonuje w imieniu własnym i na własną odp., (art. 16). Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych.
Zadania publiczne służące zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej są wykonywane przez jednostkę samorządu terytorialnego jako zadania własne.
Zadania zlecone - jeżeli wynika to z uzasadnionych potrzeb państwa, ustawa może zlecić jednostkom samorządu terytorialnego wykonywanie innych zadań publicznych.
Spory kompetencyjne między organami samorządu terytorialnego i administracji rządowej rozstrzygają sądy administracyjne.
- Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina. Gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego nie zastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego. Inne jednostki samorządu regionalnego albo lokalnego i regionalnego określa ustawa (z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie wojewódzkim, z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym).
- Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługują im pr. własności i inne pr. majątkowe. Samodzielność jednostek samorządu terytorialnego podlega ochronie sądowej.
- Jednostkom samorządu terytorialnego zapewnia się udział w dochodach publicznych odpowiednio do przypadających im zadań. Zmiany w zakresie zadań i kompetencji jednostek samorządu terytorialnego następują wraz z odpowiednimi zmianami w podziale dochodów publicznych.
5. Źródła dochodów jednostek samorządu terytorialnego są określone w ustawie.
Dochodami jednostek samorządu terytorialnego są:
- ich dochody własne,
- oraz subwencje ogólne i dotacje celowe z budżetu państwa.
Jednostki samorządu terytorialnego mają pr. ustalania wysokości podatków i opłat lokalnych w zakresie określonym w ustawie.
6. Jednostki samorządu terytorialnego wykonują swoje zadania za pośrednictwem organów stanowiących i wykonawczych. Wybory do organów stanowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Zasady i tryb zgłaszania kandydatów i przeprowadzania wyborów oraz warunki ważności wyborów określa ustawa (z dnia 16 lipca
1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików wojewódzkich). Zasady i tryb wyborów oraz odwoływania organów wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego określa ustawa (z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, z dnia 5
czerwca 1998 r. o samorządzie wojewódzkim, z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym).Ustrój wewnętrzny jednostek samorządu terytorialnego określają, w granicach ustaw, ich organy stanowiące.
7. Członkowie wspólnoty samorządowej mogą decydować, w drodze referendum, o sprawach dotyczących tej wspólnoty, w tym o odwołaniu pochodzącego z wyborów bezpośrednich organu samorządu terytorialnego. Zasady i tryb przeprowadzania referendum lokalnego określa ustawa (z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym).
- Działalność samorządu terytorialnego podlega nadzorowi co do zasady tylko z punktu widzenia legalności (wyjątek: regionalne izby obrachunkowe, które w zakresie swoich kompetencji sprawują nadzór także w oparciu o kryterium celowości, rzetelności i gospodarności). Organami nadzoru nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego są Premier i wojewodowie, a w zakresie spraw finansowych regionalne izby obrachunkowe. Sejm, na wniosek Premiera, może rozwiązać organ stanowiący samorządu terytorialnego, jeżeli organ ten rażąco narusza Konstytucję lub ustawy.
Jednostki samorządu terytorialnego mają pr. zrzeszania się. Jednostka samorządu terytorialnego ma pr. przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych oraz współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw. Zasady, na jakich jednostki samorządu terytorialnego mogą korzystać z tych praw określa ustawa (z dnia 15 września 2000 r. o zasadach przystępowania jednostek samorządu terytorialnego do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych).
